Здараецца, іншым разам я спрабую ўявіць, што б было, калі б аварыі на Чарнобыльскай АЭС не адбылося? Пры гэтым мяне мала пераймаюць што імаверныя глабальныя сцэнары, што нявыхад з прычыны адсутнасці грунту кампутарнай гульні S.T.A.L.K.E.R. Я думаю пра свой уласны лёс і лёс сваіх родных у свеце без чарнобыльскай катастрофы. З вялікай верагоднасцю я дапускаю, што дзед Лаўрэн і бабуля Праскоўя (па бацькавай лініі) засталіся б у вёсцы Рэчкі, а бабуля Марыя (па матчынай лініі) засталася б у вёсцы Рудня Гулева. А разам з імі на радзіме, у гэтым кутку Веткаўшчыны, засталіся б тысячы землякоў – жыхароў розных вёсак і вёсачак на ўсход ад Сожа. Жыццё б ішло сваёй звычайнай чародкай, і нават распад Савецкага Саюза не здолеў бы справакаваць такое маштабнае перасяленне люду адсюль, якое змог справакаваць Чарнобыль.

Мушу заўважыць, што мае бацькі пераехалі ў Гомель яшчэ ў канцы 1970-х. Але сувязь з роднымі мясцінамі заставалася для іх непарыўнай. Нават нараджаць мяне мама Святлана Андрэеўна прыехала ў гэты край, хаця, здаецца, ёй асабліва нічога не замінала дачакацца майго з’яўлення на свет у Гомелі. Вядома, дома і сцены дапамагаюць. Я нарадзіўся ў вёсцы Свяцілавічы на маляўнічым узбярэжжы ракі Бесядзь. Праўда, у адпаведнай графе пасведчання аб нараджэнні (дарослыя такі дакумент звычайна называлі “мэтрыкамі”) чамусь быў пазначаны Гомель. Горад і сапраўды з цягам часу стаў для мяне родным. Аднак ён ніколі не правакаваў пачуццяў падобных да настальгіі. Магчыма, гэта звязана з тым, што мне не даводзілася адрывацца да Гомеля на вельмі працяглы час. Нават у войску (Баранавічы-Ваўкавыск, 2000 г.) я тужыў не столькі за Гомелем, колькі за цывільным жыццём. Іншая рэч – радзіма маіх бацькоў. Туга за тымі мясцінамі адчувалася заўсёды з моманту ад’езду адтуль у 1989 г. І гэта пры тым, што пасля нараджэння я не жыў там пастаянна.

У вёсцы мне даводзілася бавіцца цэлымі сезонамі. Зараз я з цяжкасцю прыгадваю, колькі часу за дванаццаць маіх першых гадоў мне выпадала жыць у Рудні Гулевай ці Рэчках. Мяркую, што да школы (да восені 1983 г., калі бацькі мяне адправілі ў “нулёўку”) я мог там прабавіць да паловы часу, дзелячы яго з Гомелем. У школьны час гэтыя суадносіны змяніліся на карысць горада, але на кожнае лета мяне (і двух маіх малодшых братоў) адвозілі не ў піянерскі лагер, а на вёску. Вось жа вясковай долі з гэтых дванаццаці гадоў выявілася дастаткова для таго, каб пазней узнікла тое, што можна назваць тугой ці настальгіяй. Калі я думаю пра гэта, то міжволі задаюся пытаннем: ці адчуваў бы я цягу да бацькоўскай радзімы, калі б яна не стала страчанай? Пэўнага адказу на яго няма. Тыя вёскі, куды пасля 1989 г. перасялілася бабуля Марыя* – спачатку Кругавец на Добрушчыне, а потым Радзеева каля Буда-Кашалёва – вялікай эмацыйнай цягі ў мяне ніколі не выклікалі. Яны так і засталіся для мяне проста мясцінамі вымушанага перабывання. І калі ў Кругаўцы мне даводзілася быць не так часта, то ў Радзееве я ўсё ж прабавіў прыкметную колькасць часу (асабліва ўлетку 1992 г., калі скончыў дзявяты клас) і бываю там, хоць і зрэдку, аж дагэтуль. Аднак амаль штораз, калі мне даводзілася быць у Радзееве, я немінуча звяртаўся ў думках і ўспамінах у гады маленства на прасторы Рудні Гулевай, Рэчак і іншых сумежных з імі мясцінаў.

Дзед Лаўрэн (справа) у маладосці. Месца і час невядомыя

Адкуль гэтая цяга ўзнікла? Спакусліва было б успомніць хрэстаматыйныя словы Францішка Скарыны і вывесці тлумачэнне з іх: “Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; птици, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя; рибы, плывающие по морю и в реках чують виры своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих, – тако же и люди, игде зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають”. Аднак нарадзіўшыся ў Свяцілавічах, рос я ўсё-ткі і на бацькоўскай радзіме, і ў Гомелі. Разам з тым я не магу прыгадаць ніводнага гомельскага ўспаміну, які можна было б назваць першым. Мой першы ўспамін звязаны з вёскай Рудняй Гулевай. Я стаяў у весніцах бабулінага падворку і глядзеў у бок школы, паўз якую ішла дарога з Рэчак. Я ведаў, што вось-вось павінен быў прыехаць дзедаў “уазік” (дзед Лаўрэн на той час бы заўгарам – загадчыка гаража ў Рэчках) і прывезці маму з маім нованароджаным братам. І вось як зараз перад вачыма: зруб школы, электрычная падстанцыя паблізу яе, вечаровае восеньскае сонца і маё нясцерпнае чаканне: “Калі ж яны прыедуць?”. Гэта быў кастрычнік 1979 г. Я меў за плячыма ўсяго два з паловай гады жыцця.

Будучы малым, я, відавочна, не задумваўся над тым, чаму мне даводзіцца жыць, то ў Гомелі, то на вёсцы. Але гарадскую і вясковую прасторы я адрозніваў. Іншым разам гэта набывала кур’ёзныя формы. Дзіцячы розум не мог разабрацца ў многіх паняццях дарослага свету. Таму яшчэ ў дашкольны час я спрачаўся са сваёй цёткай Аленай (маміна малодшая сястра), катэгарычна заяўляючы, што “Гомель – гэта Бералусія, а Рудня – не Бералусія”. Пераканаць мяне ў адваротным не атрымлівалася. Адкуль у мяне ўзялася ўпартасць наконт гэтага, не ведаю. Як не ведаю і тое, калі ў мяне з’явіліся першыя веды пра Бералусію. Цяжка сказаць таксама, на якой мове я размаўляў з бацькамі, вясковымі сваякамі і гарадскімі знаёмцамі. Верагодна, гэта быў нейкі лакальны варыянт трасянкі, дзе перавага беларускага ці рускага кампанента вагалася ў залежнасці ад таго, хто быў суразмоўцам. Беларускую літаратурную мову да трэцяга класа сярэдняй школы даводзілася чуць пераважна па радыё і тэлебачанні. Асаблівых цяжкасцяў у разуменні таго, што там чуў, не ўзнікала. Не стану сцвярджаць, што мог вольна размаўляць на літаратурнай беларускай. Аднак мая настаўніца, якая ў чацвёртым класе вучыла мове, дзівілася з таго, што ў адрозненні ад маіх аднакласнікаў я ведаю шмат беларускіх словаў. Яшчэ раней, калі я хадзіў у “нулёўку”, мая мама дзівілася з іншай нагоды: забіраючы мяне са школы, пачула, як “шпрэхаў” з аднакласнікам – чісто по-рюсскі без акцэнту. І гэта ў той самы час, як на паралелі нулявых класаў, вучыўся хлопчык, які літаратурай рускай мовай валодаў вельмі слаба. Чаму мае веды беларускай мовы сталі магчымымі, для мяне па сёння застаецца загадкай**.

Мая бабуля Марыя Кузьмоўна Навічкова з дочкамі – Аленай і Святланай. Вёска Рудня-Гулева, прыблізна сярэдзіна 1960-х гг.

Пішучы пра “ускормлены суць па бозе”, Скарына, хутчэй за ўсё, меў на ўвазе клапатлівае гадаванне. Так атрымалася, што чынны ўдзел у маім гадаванні ўзяла бабуля Марыя (ці папросту баба Маня, як павялося называць). Жанчына, якая нарадзілася і вырасла ў вёсцы, працавала даяркай – яна ставілася да майго выхавання даволі мякка. Нават мой тата Аляксандр Лаўрэнавіч у пэўных выпадках быў больш патрыярхальным, чым яна. У сітуацыях, дзе бацька звычайна хапаўся за папругу, бабуля абыходзілася нават без вялікіх ушчуванняў. Гэта магло паўплываць на ўзнікненне асаблівых пачуццяў да тых райскіх мясцін, дзе жыла бабуля.

Калі ж слова “ускормлены” успрымаць літаральна і звязваць яго з ежай, то нейкай асаблівай карціны з гэтым наўрад ці атрымаецца. Што на вёсцы, што ў Гомелі ў дзіцячыя гады хатняе харчаванне было амаль што аднолькавым. Гэта і нядзіўна, калі ўлічыць, што мае бацькі толькі-толькі пераехалі ў горад, але працягвалі мець тысячы сувязяў з вёскаю. Цэлая вараная бульба і бліны, скваркі і іншая смажаніна, салёныя гуркі і квашаная капуста – усё гэта было на сталах і там, і там. Меню дзіцячага садка, куды даводзілася хадзіць нейкі час у Гомелі (у раёне т.зв. “Старога Аэрадрома”), мяне ніколькі не ўразіла. З харчавання, якое было там, чамусьці запомніліся толькі лустачка батона і кубак малака. І запомніліся, напэўна, не таму, што выглядалі ў маіх вачах нейкай экзотыкай. Наадварот, яны ўспрымаліся як мізэрная пародыя на ладны кавалак чорнага хлеба з соллю і вялікую конаўку сырадою, якія пастаянна мне давала бабуля Маня, каб унучачак не галадаў. Натуральна, што галодным я не быў ні ў Гомелі, ні на вёсцы. Але і тут эмацыйная перавага апынаецца на баку вёскі. Да таго ж у вёсцы давялося пакаштаваць рознага такога, што ў горадзе потым ці не выпала ўжываць больш ніколі, ці ўжывалася гады ў рады, то бок крайне рэдка. Аднойчы, калі раптоўна выявілася, што ў хаце няма заваркі, а чай усё адно піць трэба, бабуля Маня зрабіла яе сама. Не, не з якіх-небудзь зёлак. Бабуля ўзяла чорную скарынку аржанога хлеба, паклала яе ў грубку на вуголле, добра падпякла, а потым заварыла той падпечанай скарынкай кіпень. Калі я быў зусім малым, то мне часцяком давалі кавалак сметанковага масла, і я яго еў. Пазней ахвота на гэткі ласунак у мяне знікла. Але зноў жа бабуля Маня прыахвоціла піць чай, у які дадавалася масла. Тады вельмі падабалася. Сёння практыкую гэта зрэдку, найперш тады, калі пачынае балець горла. Яшчэ запомнілася, як з белых батонаў бабуля гатавала ў печы смачны ласунак – таміла іх у малым чыгунку са смятанай, маслам і нечым салодкім. А ў апошняе ці перадапошняе лета, прабаўленае ў Рудні, нам з братамі пашчасціла наесца смажаных салёных качак. Бабуля набывала іх у аўтакраме, саліла, каб захоўваць, бо лядоўня не працавала, а новую купіць было немагчыма. І вось цягам усяго лета то шкуркі, то мяса качак былі асновай нашага рацыёну. Можа, камусь гэта ўсё падасца смешным і недарэчным. Аднак сам я мяркую, што быў сапраўды “ускормлены па бозе”. Спадарожна заўважу, што апеты многімі нашымі пісьменнікамі рытуал біцця свінні асабіста мяне натхняў мала. Хаця ад свежай свіной шкуркі, кавалка вуха (цэлае я не з’еў бы, дый ніхто б яго цэлым і не даў, бо ахвочых і без таго хапала) ці смажанай свяжыны (апроч уласна мяса, падабаліся ныркі) адмаўляцца не выпадала.

Чым жа яшчэ звабіла мяне вёска? Магчыма, што прыродай. Аднак у маленстве прырода ўспрымалася проста як данасць. Здольнасці ўбачыць і ацаніць хараство рудніцкіх, рэчкаўскіх ды іншых вакольных краявідаў у мяне тады яшчэ не было. Тры ігрушы, што стаялі каля бабулінай хаты ў Рудні, не выклікалі аніякіх эстэтычных пачуццяў. Яны былі найперш аб’ектамі задавальнення патрэбаў у гульні (караскацца, віснуць, скакаць). Смачныя, але маленькія плады, давала толькі адно з трох дрэў. Яшчэ адно не радзіла пладоў увогуле, бо на маёй памяці заўжды было дуплаватым. Грушкі ж з трэцяга есці было немагчыма – дробныя і кіслыя. Хараство і нават сімвалічнасць гэтых грушавых дрэваў я ўсвядоміў значна пазней – калі больш, чым праз дзесяць гадоў пасля ад’езду з Рудні, прыехаў туды на Радаўніцу і не знайшоў ад іх ані знаку.

Не ўсведамлялася ў дзяцінстве і прыгажосць маленькай рачулкі Нёманкі, якая цякла паўз Рэчкі, кранала частку Рудні Гулевай і імкнула далей, каб упасці ў Сож. Цячэ яна і зараз, але ад вёсак даўно амаль нічога не засталося. Але нават у кантэксце вясковых руінаў і недагледжанасці берагоў яна зачароўвае. Сваімі змяінымі звівамі. Сваім жоўтым жвірам. Сваёй нядрэмнай маўклівасцю. У дзяцінстве рэчка ўспрымалася інакш, і была найперш мясцінай, дзе парадаксальным чынам спалучаліся небяспека і гульня.

У лес я асабліва не рваўся. Хіба што толькі пад настрой. З бабуляй і бацькамі трапляла хадзіць у грыбы і ягады. Шчыра кажучы, гэты занятак мяне ўражваў не вельмі. Усё-ткі ён, апроч адмысловых ведаў, вымагаў уважлівасці і сканцэнтраванасці. А іх пры маёй амаль заўсёднай дзяціннай летуценнасці мне дужа бракавала.

Мая цётачка Таццяна Лаўрэнаўна Балахонава (дзяўчынка справа) каля ўвахода ў старую рэчкаўскую школу. Вёска Рэчкі, 1976 г.

А вось што ў маленстве сапраўды зачароўвала ў тамтэйшых краявідах, дык гэта вясковы industrial. У Рэчках як цэнтры саўгаса знаходзіўся мехдвор. Бываць там шчасціла не так часта і да таго ж пераважна ў раннім дзяцінстве. За мехдваром валяліся часткі спісанай тэхнікі – кабіны ад грузавікоў, ламачыны камбайнаў, трактароў, сеялак ды іншага дабра. Туды заўсёды хацелася трапіць. Туды цягнула магнітам. Пры гэтым я не магу сказаць пэўна, ці здзейсніліся гэтыя мары. На жаль, рэальныя ўспаміны пераблыталіся з колішнімі снамі, і зараз цяжка сказаць, лазіў я па тых кабінах на яве ці ў сне. Але гэта Рэчкі. У Рудні ж дакладна і я, і мае браты аблазілі ўсё, на што можна прымацаваць цэтлік industrial. Зламаная палівальная машына, рэшткі тарфянога камбайна, пампоўня пры вадакачцы – усё было даследавана мільёны разоў. Пазней у вёску падкінулі яшчэ нейкага тэхнічнага ламачча. Дык мы з братамі выбіраліся туды, каб выкалупаць сабе якую-небудзь “цацку”. Калі-нікалі гэта заканчвалася звыклымі па іншых забавах сінякамі і драпінамі, а то і зусім нязвыклымі адбітымі пазногцямі. У апошняе перад адсяленнем лета мы з братамі праявілі немалую актыўнасць – рылі акопы, зрабілі зямлянку, спрабавалі надбудаваць другі паверх над былым куратнікам, які служыў нам своеасаблівым штабам. Туды мы нацягалі кніг (пераважна школьных падручнікаў), надпісаўшы на ўсіх “БББ”, што азначала ні многа, ні мала “Бібліятэка будкі Балахонавых”. Будоўля другога паверха скончылася на тым, што шыфер пада мной не вытрымаў, я праваліўся і моцна падрапаў сабе спіну – у тым месцы, дзе маглі б сыходзіцца крылы, калі б яны ў мяне меліся. Магчыма, што акурат тады ўзнікла мара ўладкаваць пад штаб рэшткі тарфянога камбайна – укапаць у зямлю, аббіць знутры дошкамі, павесіць партрэты прыдуманых намі ж герояў, перацягнуць кнігі… Ідэя абсалютна фантастычная, бо ў сваім узросце нічога з гэтага мы ажыццявіць не здолелі б. Ну, хіба толькі перанос кніг – жоўтыя падручнікі па нямецкай мове, беларускамоўная гісторыя СССР, кніжкі з серыі “Школьная бібліятэка”… Праз шмат гадоў, калі я ўпершыню ўбачыў здымак новазбудаванай Нацыянальнай бібліятэкі, мне было цяжка адвабіцца ад дзіўнага пачуцця, быццам яе будынак мне нешта нагадвае. Вы калі-небудзь бачылі тарфяны камбайн? Вось на яго “нацыяналка” і падобная. Да гэтага часу дзіўлюся і ўсміхаюся.

Прыблізна так выглядаў спісаны тарфяны камбайн у в. Рудня Гулева. Фота: 4044415.livejournal.com

Здагадваюся, што падобнае дзіцячае захапленне вясковымі “жалязякамі” у кагось можа выклікаць недаўменне і нават паблажлівасць. Асабліва ў тых, чыя прастора маленства супадала з гістарычнымі аб’ектамі – закінутымі ці пераабсталяванымі панскімі палацамі, цэрквамі, касцёламі ці – о, Госпадзе! – замкавымі руінамі. Мне ў гэтым сэнсе пашанцавала мала. Выразных гістарычных аб’ектаў, да якіх можна было б дацягнуцца рукой, у маім вясковым дзяцінстве не было. Дапускаю, што сярод забудоў маглі быць хаты з да вайны ці нават ранейшага часу. Прынамсі, у бабы Лёксы – рудніцкай старой, што часцяком завітвала ў госці да маёй бабулі – хаціна, як на дзіцячыя вочы, глядзелася вельмі старажытнай. Крытая саломай, чорная драўляная будыніна, унутры якой, здаецца, не было столі, выклікала сама мала здзіўленне, калі не наогул страх.

У пасёлку Першамайскі, які месціўся каля Рэчак, стаяла былая панская сядзіба канца ХІХ ст. – сядзіба Шульцаў. Аднак гэтай назвы ў дзяцінстве я не чуў. У больш сталым веку даводзілася чуць, што там жыў “добры пан Бычок” – добры, бо якойсьці там жанчыне ажно цэлую хустачку падарыў. Сам будынак сядзібы доўгі час асацыяваўся ў мяне выключна з вінзводам, які там размяшчаўся, прынамсі, з пасляваеннага часу. Толкам пабачыць яго ў тыя часы мне не пашчасціла – толькі з вокнаў машыны ці аўтобуса. А такога веку, каб бегаць туды самому без дазволу дарослых, я дасягнуў пазней – калі нашы вёскі адсялілі… Двухпавярховая спаруда з чырвонай старасвецкай цэглы стаіць і зараз, чакаючы неверагоднага дзіва – уласнага ўваскрэсення. Хто ведае, можа калі-небудзь сядзібу адродзяць. Хай бы тут быў гэткі астравок даўно страчанай маёнткавай Беларусі перыяду fin de siècle. Гледзячы на яе зараз, вачыма дарослага чалавека, міжволі разумееш, што якімі б тыя паны ні былі, а месца для ўзвядзення сядзібы падабралі маляўнічае. Я магу толькі ўявіць, які цудоўны краявід адкрываўся іх позірку, калі яны з вокнаў другога паверху глядзелі на разложысты луг, аточаны лясамі. Лясы на даляглядзе нават сёння ў пэўную пару года і пэўнае надвор’е нагадваюць высокія замкавыя сцены.

Сядзіба Шульцаў (будынак канца ХІХ ст.). Былы пасёлак Першамайскі, 2013 г.

Іншым гістарычным аб’ектам малой радзімы, які так і застаўся недаследаваным мною і братамі ў дзяцінстве, была царква ў вёсцы Жалезнікі. Там акурат быў прыпынак рэйсавага аўтобуса. Не заўважыць паўзруйнаваную парэпаную будыніну храма было папросту немагчыма. Чаму царква, як пазней высветлілася, канца ХІХ ст. стаяла ў такім занядбанні, дарослыя ўголас не казалі. Яна мяне ўражвала і здавалася вялізнай. Адноўленая толькі ў 2006 г., жалезніцкая царква знаходзіцца сёння на мяжы з зонай адсялення. Зараз яе памеры здаюцца менш, чым сціплымі. А казаць пра ўражанні ад шклопакетаў і іншага еўрарамонту, якім красуе сёння гэты храм, зусім не хочацца.

Фрагмент інвентару Чачэрскага староства 1704 г., дзе пералічваюцца прыналежныя да вёскі Рэчка землі. У тым ліку згадваецца і Рудня

Вядома, што ў дзяцінстве ніякай гістарычнай канкрэтыкі звязанай з малой радзімай у мяне не было. Дый я амаль і не задаваўся такога кшталту пытаннямі. Мне нават у галаву не прыходзіла спытаць у дарослых пра час заснавання вёсак. Зрэшты, іх адказ мог быць аднаго тыпу: “Даўно”. Гэта зараз я ведаю, што і Рэчкі, і Рудня Гулева ўпершыню прыгадваюцца ў крыніцах пад XVIII ст., то бок адносна нядаўна. Але ў дзіцячыя гады (асабліва да пачатку навучання ў школе) час успрымаўся зусім інакш. Дні здаваліся бясконца даўгімі. І калі б мне тады сказалі што-небудзь пра XVIII ст., я палічыў бы гэта сівой даўніной. Ніхто з дарослых не спрабаваў расказаць хоць якую-небудзь версію гісторыі вёсак. Мяркую, што такіх версій проста не існавала. Гістарычная памяць, верагодна, захоўвалася не глыбей, чым на два-тры пакаленні ў мінулае. Вяскоўцы ведалі адзін аднаго і мелі пра кожнага аднавяскоўца сваё ўяўленне, якое грунтавалася на пэўным наборы фактаў (і стэрэатыпаў) з жыцця канкрэтнага чалавека і таго, чыім сынам/дачкой, унукам/унучкай ён быў. І вось вакол гэтага ў асобнага вяскоўца, хутчэй за ўсё, меўся цэлы згустак ведаў, якія часткова маглі сягаць у недалёкую мінуўшчыну. Магчыма, што дарослыя і прамаўлялі пры мне нешта такое, аднак дзіцячага розуму не хапала на тое, каб зразумець сэнс прамоўленага. З іншага боку, нейкія факты маглі наўмысна замоўчвацца і не абмяркоўвацца пры дзецях, каб не атрымалася выпадковай непрыемнай пагалоскі на ўсю вёску. Цяпер я ўжо дакладна ведаю, што існавала маўклівае табу на абмеркаванне некалькіх тэмаў, звязаных з сямейнай гісторыяй, як па бацькавай, так і па матчынай лініі. Водгулле гэтага даецца ў знакі аж да сёння, напрыклад, не даючы мне спакойна ўзяцца за складанне радаводу.

За адсутнасцю гістарычнай канкрэтыкі яе месца ў маёй дзіцячай свядомасці заняло тое, што можна назваць легендамі ў самым шырокім сэнсе гэтага слова. Я чуў быліцу пра вялізнага ззелянелага шчупака, якога вяскоўцы вылавілі ці то ў Бесядзі, ці то нават на нейкіх азёрах. Казалі, што на хвасце рыбіны мелася металічнае колца, на якім быў выгравіраваны нейкі вельмі даўні год, і што з-за гэтага ў нашы мясціны завітвалі навукоўцы. Што за год быў пазначаны на колцы, якія вучоныя прыязджалі – расказчыкі не паведамлялі. У адной з версій быліцы лоўля гіганцкага шчупака скончылася трагічна для хлапца, які да самага канца спрабаваў утрымаць здабычу – шчупак скінуў яго пад ваду і ладнага пацягаў за сабой. У дзяцінстве быліца ўражвала сама па сабе. Гэта ўжо зараз у звязку з ёй міжвольна ўспамінаецца Хемінгуэй і заадно ўзнікае пытанне – на якую ж лёску рыбаліў той хлопец, што шчупак не здолеў яе разарваць?

“А чаму Рэчкі называюцца Рэчкамі?” – пытаўся ў дарослых я, і мне адразу ўказвалі на Нёманку, ля якой стаяла вёска. Такога адказу мне было цалкам дастаткова, і толькі праз шмат гадоў я здзіўлена перапытаў сам сябе: “Але чаму ж тады Рэчкі ў множным ліку, калі побач толькі адна рака?”. На пытанне пра тое, чаму наша Рудня называецца Гулевай, а суседняя Шлягінай, бабуля Маня растлумачыла: “На нашай Рудні людзі гуляюць, а на іхняй шляюцца”. Народная этымалогія і прыклад лакальных стэрэатыпаў ва ўсёй красе. Тое, што назвы абедзвюх вёсак паходзяць ад слова “руда”, хутчэй за ўсё, я ведаў з самага маленства, бо тут дарослым нічога выдумляць не даводзілася. Пра балотныя руды, з якіх у нашых мясцінах некалі плавілі жалеза, не ведалі хіба лянівыя. Пра тое, чаму ў рэальнасці наша Рудня называецца Гулевай, я даведаўся толькі ў 2011 г. Добрыя людзі паведамілі, што ў інвентарах Чачэрскага староства XVIII ст. прыгадваецца жыхар Рэчак руднік Ян Гуль (Jan Hul). Яго рудня месцілася каля Нёманкі, даўшы пачатак вёсцы.

Рэчка Нёманка. Ускраіна адселенай вёскі Рэчкі, 2012 г.

Засталіся ў памяці з дзіцячых гадоў і іншыя вясковыя легенды, што падаваліся апавядальнікамі як быліцы. Чуў я пра агромністага гаспадара лесу – сапраўднага волата, вышэйшага за вершаліны самых высозных дрэваў. Бабуля Маня расказвала пра вялізнага таўсматага вужа з пялёсткавай каронаю, што трапіўся аднойчы ёй на вочы ў лясным гушчары. Містычнасць і таямнічасць тамтэйшых мясцін лішні раз падкрэслівала быліца пра дзвюх жанчын, якія, заблукаўшы, выйшлі з ляснога палону чамусь на процілеглым беразе Сожа, хаця нідзе ў сваіх блуканнях раку не пераціналі. Вельмі страшылі апавяданні пра вялікіх земляных жабаў, якія маглі вылезці з падмосця і зжэрці пакінутае без догляду немаўля. Выклікалі вусцішнае трымценне і згадкі пра жанчыну ў белым, якая, нібыта, спускалася на сярэдзіну схілу ўзвышша, дзе знаходзяцца рэчкаўскія могілкі, і сядала на камень. Што яна там рабіла – плакала ці спявала – я ўжо не памятаю. Чуў я гэтую легенду ў сакавіку 1987 г. у Рэчках на пахаванні цётачкі Тані – бацькавай малодшай сястры, якая трагічна загінула ў Гомелі. Тады ж я ўпершыню пачуў галашэнне па нябожчыку. Сказаць, што гэта мяне агаломшыла – значыць нічога не сказаць. Я глядзеў на бабулю Праскоўю (бабу Пашу, як мы яе называлі), якая галасіла над труной дачкі, і не мог зразумець, што яна робіць: спявае, плача ці гучна выкрыквае сказы і словазлучэнні?

Могілкавая тэма, дарэчы, мне не давала спакою ўсё дзяцінства, нават тады, калі я да канца не ўсведамляў, што такое смерць. У Рудні Гулевай недзе на самым пачатку 1980-х хавалі хлапца, які загінуў у войску. Хавалі ў закрытай труне. Ад хаты да могілак ішлі аднавяскоўцы і аркестр, які граў жалобныя мелодыі. Я ішоў разам з усімі пад наглядам бабулі Мані. Ішоў, думаў пра смерць салдата, слухаў музыку і ціхенька падпяваў аркестравым трубам, па хадзе прыдумваючы гісторыю гібелі гэтага салдата. Пазней я дужа ўзрушыўся, убачыўшы ўпершыню, што на Рудні Шлягінай адлегласць між могілкамі і бліжэйшымі падворкамі складала ўсяго некалькі метраў. Часам мяне агортваў страх у другой бабулінай хаце (дасталася ёй ад сваячкі, якая з’ехала з Беларусі), бо з вокнаў, дарма што голлі яблыняў трохі прыхоўвалі краявід, можна было ўбачыць руднегулеўскія могілкі… Цяпер жа я разумею, што вяскоўцы, падсвядома захоўваючы старажытнае светаўспрыманне, ставіліся да падобнага суседства спакойна.

Драўляны крыж на могілках адселенай вёскі Рудні-Гулевай. 2009 г.

“Адкуль Балахонавы?” – гэтае пытанне ў дзяцінстве я, магчыма, і не задаваў. Аднак доўгі час ува мне жыла перакананасць, што нехта са старэйшых прыгадваў, быццам нашы продкі вярнуліся ў свае родныя мясціны, пабыўшы нейкі час на чужыне. Пазней бабуля Праскоўя пераказала мне сямейнае паданне пра тое, што прозвішча “Балахонаў” несапраўднае, што нейкі наш продак празываўся інакш. Яна не назвала мне тое “дабалахонаўскае” прозвішча, спасылаючыся на тое, што забылася. Прычына ж, па якой продак стаў Балахонавым, у версіі бабулі заключалася ў тым, што ён разам з таварышамі ўзяўся пераплаўляць па рацэ лес, але не здолеў належна выканаць сваю работу, бо бярвенні зніклі – ці сплылі з-за яго недагляду, ці праз акалічнасці надвор’я (навальніца, бура). І вось, каб не трапіць пад спагнанне, ён, быццам бы, вырашыў справіць сабе новыя дакументы на прозвішча Балахонаў. Ці ёсць у гэтым паданні хаця б мінімальная гістарычная аснова, сказаць цяжка. Да таго ж яно дзіўным чынам перагукваецца з народнай легендай пра паходжанне назвы Гомеля – і там, і там фігуруюць плытагоны. Іншым разам мне здаецца, што гісторыю пра змену прозвішча бабуля магла прыдумаць сама акурат пад уплывам гомельскай легенды. А што ж мы маем у рэальнасці? Краязнавец Уладзімір Васькоў падзяліўся са мной звесткамі пра тое, што ў Рэчках у 1765 г. жыў нехта Астап Балахан (Ostap Bałachan). Гэта можа быць і супадзеннем. Але ж здаецца, што прозвішчы з фармантай “балахон”/“балахан” даволі рэдкія ў нашых краях, каб зводзіць сведчанне пісьмовай крыніцы XVIII ст. выключана да супадзення. Спадзяюся, што ў мяне яшчэ будзе шанец высветліць гэтае і многія іншыя пытанні.

Неаднойчы даводзілася чытаць і чуць пра тое, як людзі бяруцца складаць радаводы, плацяць прафесіяналам вялікія грошы за пошук і апрацоўку дакументаў, а выніку атрымліваюць тое, чаго зусім не чакалі – уяўны вобраз продка можа не супадаць з вобразам, адлюстраваным у гістарычных крыніцах. У пэўнай ступені такая сітуацыя знаёмая і мне. Мой прадзед па мамінай лініі Кузьма Лявонавіч Мохараў быў рэпрэсаваны ў 1930-я гг. Яго рэабілітавалі на хвалі гарбачоўскай перабудовы. Бабуля Маня, дарма што вельмі стрымана, але ўсё ж прыгадвала пра тое, што яе бацька пацярпеў за палітыку. У маім уяўленні тады намаляваўся вобраз ледзьве змагара супраць калгаснага ладу. Насамрэч Кузьма Лявонавіч быў ідэйным камуністам, у канцы 1920-х гг. узначальваў сельскі савет Рудні Шлягінай і змагаўся, напрыклад, з актыўнасцю тутэйшай каталіцкай грамады, з чаго вынікалі канфлікты.

Фрагмент “Абвінаваўчай пастановы” 1929 г. па справе канфлікту вернікаў-каталікоў вёскі Рудні-Шлягінай з мясцовымі ўладамі. Між іншых, у гэтым дакуменце згадваецца мой прадзед па матчынай лініі Кузьма Лявонавіч Мохараў

Гісторыя гісторыяй, легенды легендамі, але ж вёскі маёй малой радзімы проста жылі сваім жыццём. Жыццём, якое дзіцячымі вачыма ўспрымалася неадназначна. Тое, што для дзеда Лаўрэна было звыклай справай, для малога Сярожы рабілася сапраўднай прыгодай. Дзядуля ездзіў на бензавозе і, здаралася, браў мяне з сабою. Вось тады я мог удосталь наглядзецца на тое, як і чым жывуць людзі раёна, і іх жыццё здавалася мне вясёлым і бурлівым, хаця і не зусім зразумелым. У Рудні Гулевай бывалі іншым разам такія часіны, калі я раптоўна для сябе выпадаў з гульні, азіраўся навокал і, не бачачы людзей, пачынаў страшна сумаваць. Успамінаючы зараз прыступы таго сума, разумею, што гэта было навальнае адчуванне безнадзейнасці. Я глядзеў на дрэвы, на хаты, на чырвонае сонца, што хавалася за фермы, і мне рабілася ніякавата. Былі гэта панічныя атакі ці адчуванне гайдэгераўскай Geworfenheit, я не ведаю. Бывае, мне здаецца, што зямля, якая дала мне тады шмат энергіі і радасці, брала ў такія часіны тайм-аўт і мяняла батарэйкі. Мяне ж ад тых тайм-аўтаў брала толькі дзікая роспач.

Магчыма, не бачачы вакол сябе людзей, я прадчуваў, што неўзабаве тут – у Рудні і Рэчках – так усё і будзе. Што знікнуць усе гэтыя дзяды і бабы, дзядзькі і цёткі, моладзь. Што не будзе ні балбатлівай даяркі Ганначкі, ні сутулай доктаркі Нэлі. Што не праедзе па вясковай вуліцы на машыне “Ніва” мужык, якога ўсе тут клікалі маскалём. Што распусціцца ў часе дзіўная жанчына, якая на адным з вясковых вяселляў падвыпіла і спрабавала мяне ўгаварыць паўтараць за ёй мацерныя словы, а атрымала ў адказ толькі паблажлівае: “Ці ты, баба, дурная?”. Што не будзе ні былога “паліцая”, ні размеркаванай у рудніцкую школу маладой спецыялісткі. Што застануцца за покрывам тутэйшыя хлапцы – трохі старэйшы Віцюлька, з якім то сябравалі, то біліся, і равесны цёзка Сяргей, з якім сябравалі і былі гатовыя да авантураў падлеткавага веку, які тады набліжаўся. Што ад маіх мілых сябровачак, з якімі выпала гуляць у доктара ці шчаслівую сям’ю, у памяці не застанецца ні імёнаў, ні абліччаў. Што рудніцкія Свісток, Зарэчча, Глухаўка зарастуць хмызнякамі і травой. Што тое самае чорная доля судзіла і Рэчкам, і іншым вёскам, чые назвы ўсё дзяцінства былі на слыху – Ухоў, Акшынка, Несцераўка, Галоднае, Дзявятае Студня…

Чарнобыль зрабіў гэтае прадчуванне явай. Чарнобыль зламаў лёсы або змяніў ці мала імаверных жыццёвых сцэнараў. У пэўным сэнсе я такі ж выгнаннік са сваёй малой радзімы, як і мноства маіх землякоў. Адно што пакінуць яе прыйшлося на парозе падлеткавага сталення, маючы за плячыма мізэрны жыццёвы досвед. Але настальгія па ёй выйшла такая ж моцная, як і ў тых, хто выехаў адтуль у свае 20, 30, 40 і г.д. гадоў. Я часта ў думках залятаю ў тыя мясціны і міжволі дакручваю тыя ці іншыя сюжэты, якія абарваліся з-за адсялення. Бойкі з мясцовымі, катанне на конях, забегі ў суседнія вёскі, першае (другое, трэцяе…) каханне. Іншае жыццё. Жыццё, якому не выпала спраўдзіцца. Сэрцу горка і шкада. Розум жа пярэчыць, сцвярджаючы, што тое іншае жыццё неабавязкова было б шчаслівым, што ў ім таксама былі б і свае страты, свой боль і свая скруха. І вось у такога кшталту баях між emotio і ratio, даводзіцца працягваць сваё ўмоўна гарадское жыццё. Працягваць і цешыцца з таго, што, прынамсі, адзін раз на год – на Радаўніцу – я магу ўбачыць малую радзіму на ўласныя вочы.

Заўвагі
*Дзед Лаўрэн і бабуля Праскоўя перасяліліся ў Гомель, атрымаўшы як чарнобыльцы аднапакаёўку ў тагачасных новабудоўлях ва ўрочышчы Мельнікаў Луг.

**У эсэ “Звышнатуральнае пачуццё” (2009), напісаным мною ў рамках праекту “Як я стаў беларусам” для партала “Будзьма”, я звязаў сваю любоў да беларушчыны з тым, што ў маленстве мяне пераджалілі крывыя пчолы – адмысловы разнавід пчолаў, якія дапамагаюць беларусам станавіцца беларусамі. Гэты ж сюжэт быў абыграны мною і ў творы “Пчолачкі гудуць, або Кароткая гісторыя крыўскага сакральнага пчалярства” (2009-2011 гг.)

Загалоўнае фота: застолле ў садзе каля дзедавай хаты. Чацвёрты справа – мой дзядуля Лаўрэн Данілавіч Балахонаў, следам за ім – мая бабуля Праскоўя Рыгораўна Балахонава. Вёска Рэчкі, ліпень 1981 г.

Сяргей Балахонаў, г. Гомель 2014 г.